Joschka Fischer valt op 2 november in Project Syndicate gelijk met de deur in huis. “Rule of law”? Vergeet het maar: “power rules”. Zie wat de Russische Federatie, Europa’s buurman op het Euraziatische continent, allemaal uithaalt om weer een gerespecteerde en gevreesde supermacht te worden. Europa moet daarom haar “geopolitieke belangen” goed in de gaten houden, zeker nu Russische “geopolitieke ambities” haar veiligheid bedreigen. Prima, een gewaarschuwd mens telt voor twee. Maar als Fischer niet aangeeft wat hij bedoelt met geopolitiek, trapt hij met veel verbaal geweld eigenlijk een open deur in.
Europa is zich in zijn betrekkingen met de nieuwe wereldmacht China volgens Fischer niet bewust van de “geopolitieke risico’s” en haar eigen belangen. Europa fixeert zich op een -onrealistische en inconsistente- combinatie van mensenrechten en bedrijfswinsten en vergeet de geopolitieke betekenis van de aspiratie van de Chinezen om de continentale Zijderoute naar Europa nieuw leven in te blazen. Landmacht China wil zeemacht VS in Eurazië politiek en economisch uitdagen door een strategisch alternatief te bieden voor de “trans-Atlantische structuren”. De Russen, zo Fischer, kunnen kiezen tussen de tweede viool spelen of het risico van een conflict met China in Eurazië. Maar hoe zit dat nu, meneer Fischer, met de geopolitieke ambities van de Russen die de Europese veiligheid bedreigen?
Europa, kies niet tussen een oriëntatie op Oost of West, luidt Fischers advies. Het zou Europa politiek en economisch uiteenscheuren en bovendien heeft Europa de trans-Atlantische veiligheidsgarantie -lees: de vuurkracht van de VS via de NAVO- nodig. Echter, deze argumenten zijn alleen steekhoudend als Fischer bedoelt: kies niet voor Oost! Fischer wijst zelf ook in westelijke richting als hij de nauwe economische en politieke banden tussen Amerika en Europa in herinnering roept. Bovendien: momenteel onderhandelen Europa en de VS intensief over een trans-Atlantische vrijhandelszone. Vraag: vanwaar deze paradoxale ambiguïteit?
Europa, wees standvastig tegenover Rusland, handhaaf je principes en de NAVO alliantie. Zorg tegelijk voor goede relaties met China, want die Zijderoute kun je toch niet tegenhouden. Nu we door Fischer «op de hoogte» zijn gebracht en het geopolitieke krachtenveld kunnen overzien, kan Fischer een afsluitende aanbeveling lanceren, namelijk dat met betrekking tot China “Europa helder [moet] zijn over zijn belangen, wat een hoge mate van eenheid zal vereisen.” Nou, als dat niet helder is? Net zo helder als dat zonder eenheid helderheid ver te zoeken is? Voel je je al een beetje thuis in het hedendaagse geopolitieke denken (Leg dat eens naast deze kijk van een commentator uit India en dit bericht over het project.)
Fischers blik valt vervolgens op Turkije en de Balkan, de landbrug naar het Nabije en het Verre Oosten waarover nu de vluchtelingen stromen. Uit vrees voor betrokkenheid bij conflicten in het Midden Oosten aarzelde Europa volgens Fischer over Turkijes toetreding. Door het conflict in Syrië weten we nu beter, maar door gebrek aan banden met Turkije is Europa’s invloed in die regio nu nul. De “alliantie” tussen Rusland en Iran aangaande de strijd in Syrië, duwt Turkije weer richting het Westen, dus Europa, haal de politieke banden met Turkije opnieuw aan. Fischer geeft toe dat de ontwikkelingen in Turkije onder Erdogan dat niet gemakkelijk maken, maar Europa “heeft geen alternatief”.
Dat Turkije onder Erdogan zelf de blik in oostelijke richting wendde is geopolitiek blijkbaar niet het vermelden -laat staan het analyseren- waard. Onduidelijk blijft wat met de nauwe banden wordt bedoeld: versnelling van het toetredingsproces? En wat betekent dat voor de Europese eenheid die eerder van cruciaal belang werd gevonden? En als Fischer vervolgens stelt dat op de lange termijn Europa’s invloed in deze regio gering zal zijn, vraag je je af waarom hij überhaupt over dit thema is begonnen. De charges van het geopolitieke denken stichten, zoals je ziet, geregeld verwarring.
Tot slot wat geopolitieke borrelnootjes van Joschka Fischer: Europa doet er goed aan géén partij te kiezen tussen sjiieten en soennieten, geopolitiek geherformuleerd: strategisch ambigu te opereren. De Middellandse zee blijft een bron van instabiliteit, tenzij Europa het adopteert als mare nostrum. En hoe sneller Europa de neo-koloniale denkwereld verlaat, des te beter. Met humanitaire hulp en steun voor politieke, economische en sociale vooruitgang zijn Europa’s belangen met betrekking tot Afrika het beste gediend. Oh ja, legale migratie is ook in het belang van Europa.
Na deze geopolitieke tour d’horizon die veel lijkt op een boottocht in het avondschemer op een mistige najaarsdag, tracteert Fischer de lezer op een vlammende apotheose die alle nevel moet verdrijven. Met de terugkeer van geopolitiek heeft Europa in de 21ste eeuw de keuze tussen zelfbepaling of externe overheersing. Hoger kan de inzet niet meer worden, denk je dan. Nou, luister naar Joschka Fischer: “Hoe Europa deze vraag beantwoordt, zal niet alleen zijn eigen lot bezegelen, maar dat van het gehele Westen”. Wrijf de ogen gerust even uit. Welkom in de wereld van de geopolitiek, waar “power rules”, geliefd studie-object van denktanks, strategische adviesbureaus, “experts” en “elder statesmen”.
Wat Fischer in zijn column nalaat, is uit te leggen wat met geopolitiek nu precies naar Europa terugkeert en wat het onderscheidt van internationale betrekkingen. Je zou het bijna over het hoofd zien, maar er moet natuurlijk ook iets zijn als de politiek van de geopolitiek. Dan rijst meteen de vraag: welke belangen dient de terugkeer van de geopolitiek?
Naschrift:
Onvolledige vertaling in De Volkskrant. Fischers opiniestuk is ingekort met drie alinea’s, zonder dat De Volkskrant daar overigens op wijst, wat zijn bijdrage niet ten goede komt. De zin “Dus wat China betreft moet Europa helder zijn over belangen, wat een hoge mate van eenheid zal vereisen.” mist het bezittelijk voornaamwoord “zijn” voor belangen. Het verwoordt daarmee een nogal dwaze bewering.
Deze bijdrage is vóór publicatie in Wendingen aangeboden aan De Volkskrant. Gevraagd werd deze reactie “ruimte te geven” in De Volksrkant” zodat “lezers die zich hebben afgevraagd Wat moet ik met dit stuk of wat wil Fischers nu eigenlijk zeggen hun opinie over Fischers bijdrage scherper kunnen formuleren”. De redactie reageerde met wat waarschijnlijk een standaardmail is en die als volgt opent: “Het spijt ons uw bijdrage aan de rubriek Opinie & Debat niet te kunnen plaatsen. Omdat we dagelijks talrijke bijdragen ontvangen, zijn we niet in staat om in elk geval onze beslissing inhoudelijk toe te lichten.”