Naïef

Caroline de Gruyter constateert aan het einde van haar column in NRC “We zijn naïef geweest. Ongelooflijk naïef.” Wellicht geldt dat niet voor haar persoonlijk. Maar collectief gezien -Europa en alle afzonderlijke lidstaten- heeft zij volkomen gelijk. De agressiviteit waarmee de Russische Federatie haar plaats op het wereldtoneel claimde, is in het Westen nooit een thema van grote zorg geworden. En politici, dat kan niet over het hoofd gezien worden, hebben aan deze lichtzinnigheid een belangrijke bedrage geleverd. Het is daarom terecht dat europarlementariër Bas Eickhout zegt: “Ik ben naïef geweest. Je moet daar als politiek eerlijk in zijn. Ik dacht dat de klassieke oorlogvoering niet meer zou gebeuren in Europa.” In het licht van de duidelijke boodschap van de minder naïeve europarlementarier Otto von Habsburg, de zoon van de laatste keizer die tot 1918 in Wenen regeerde, werkt deze lichtzinnigheid onnozel. Al vanaf 2002 waarschuwde hij voor Poetins autoritaire en expansieve neigingen en de misvatting dat oorlog in Europa een zaak van het verleden zou zijn. “Bitte, das habe ich öfters gehört. Das ist der Vorteil, wenn man ein alter Mensch ist wie ich”, sagte er.”
Ook een opinieleverancier, Louise Fresco, geeft toe dat ze in de warme boezem van het Westen heeft zitten slapen. “Het begint je te dagen hoe blind het Westen is geweest. Niet alleen voor Poetin, maar voor de inherente instabiliteit van de wereld. Sinds de val van de Berlijnse Muur hebben we ons gewenteld in naïviteit en zelfgenoegzaamheid, omdat we onze comfortabele welvaart (voor velen, niet voor allen) als uitgangspunt namen voor een projectie van eeuwige vrede.” Is deze ingewikkelde verklaring van de Westerse zorgeloosheid met behulp van zelfgenoegzaamheid en comfort een toespeling op een vorm van decadentie?

Onnozel of lichtvaardig

Er wordt dus een ruim beroep gedaan op naïviteit vóór de invasie. Maar wie gaat er na de invasie klagen over een gebrek aan vredeswil aan Europese zijde? Rosanne Hertzberger! Nu de tanks de Oekraïne zijn binnengerold om dit land zogenaamd te denazificeren, verwijt Hertzberger de Europese leiders dat ze niet “met realistische voorstellen voor een staakt-het-vuren kwamen.” Nogal gemakzuchtig als je niet aangeeft welke criteria je hanteert. Is het bijvoorbeeld realistisch Poetin te geven wat hij eist, omdat anders volgens Hertzberger “Oekraïne met de grond gelijk wordt gemaakt”?
Het kan anders. Luuk van Middelaar was ook verrast door Von der Leyens aanbod van het EU-lidmaatschap aan de Oekraïne; hij vond het lichtvaardig en geen toonbeeld van strategische kalmte. Maar de naar vrede snakkende Hertzberger kiest met “amateuristische cheerleaders” voor karaktermoord op degenen die Oekraïne in deze donkere dagen enig perspectief wilden bieden. Dat steekt natuurlijk wel mooi af tegen Angela Merkels terughoudendheid: “Die weet wat het is om een wereldspeler te zijn en gedraagt zich ernaar.” Maar is Merkels terughoudendheid niet één van de bronnen die de hybris van de Russische Federatie inzake Oekraïne hebben gevoed? De Minsk-akkoorden losten weinig tot niets op en onder Merkel ontstond de Duitse afhankelijkheid van Russische energie. Het bleek een grote strategische fout. Ook de “economische paai-politiek” en de “naïviteit en hypocrisie van het Duitse exportmodel” -met dank aan Van Middelaar voor de formulering- zijn een erfenis van 15 jaar Merkel1Merkel bouwde wel voort op de resultaten van de Duitse Ostpolitik die sinds de jaren zeventig energie -steeds meer- uit Rusland betrok. Westerse partners van Duitsland hebben voortdurend gewezen op de geopolitieke risico’s van deze afhankelijkheid. Zie Patrick Wintour in The Guardian, 2 juni 2022. Wie is er hier nu eigenlijk betoverd door Merkels “terughoudendheid”?

Pacifisme

Is pacifisme een goede raadgever? Is dat niet een vorm van hardleerse naïviteit? Neem Schinkel in NRC. Hij ziet niets in serieuse aandacht voor defensie als reactie op de “Russische imperialistische agressie”. Een dergelijke reactie associeert hij liever met fascisme. In het nirwana van geweldloosheid is de stap, net als bij Hertzberger trouwens, naar de klimaatcrisis snel gemaakt, namelijk dat “… geweld tegen de ander verbonden is met het geweld tegen de aarde.” Daarom “moeten we op andere gronden leven”. Deze aanmaning heeft veel weg van het uitdelen van ongedekte cheques. Waarom? Omdat de mens, het “nicht festgestellte Tier” is. Zolang het zich kan herinneren -we noemen het geschiedenis- is het in gevecht met zijn eigen demonen2Ich studierte die Geschichte der Revolution. Ich fühlte mich wie zernichtet unter dem gräßlichen Fatalismus der Geschichte. Ich finde in der Menschennatur eine entsetzliche Gleichheit, in den menschlichen Verhältnissen eine unabwendbare Gewalt, Allen und Keinem verliehen. Der Einzelne nur Schaum auf der Welle, die Größe ein bloßer Zufall, die Herrschaft des Genies ein Puppenspiel, ein lächerliches Ringen gegen ein ehernes Gesetz, es zu erkennen das Höchste, es zu beherrschen unmöglich. Es fällt mir nicht mehr ein, vor den Paradegäulen und Eckstehern der Geschichte mich zu bücken. Ich gewöhnte mein Auge ans Blut. Aber ich bin kein Guillotinenmesser. Das muß ist eins von den Verdammungsworten, womit der Mensch getauft worden. Der Ausspruch: es muß ja Ärgernis kommen, aber wehe dem, durch den es kommt, – ist schauderhaft. Was ist das, was in uns lügt, mordet, stiehlt?
Buchner aan Wilhelmine Jaeglé, januari 1834. Er gaapt een kloof tussen lonkend idee en onbuigzame werkelijkheid. Die kloof kun je negeren; je kunt je toevlucht zoeken bij de veilige idee, propageren wat “zou moeten” en vervolgens “gesinnungsethisch” de vensters op de werkelijkheid sluiten. Maar dan verdwijnt ook het onderscheid tussen naïviteit en onnozelheid.

In de 17de eeuw merkte La Rochefoucauld op dat mensen wel klagen over hun geheugen, maar nooit over hun verstand. Misschien was hem in de 21ste wel dit ingevallen: Mensen erkennen wel hun naïviteit, maar vinden zichzelf nooit onnozel. Het zal de broodnodige zelfreflectie er niet gemakkelijker op maken. Toch moet gevraagd worden waarom het Westen faalde om het Kremlin binnen de grenzen van het internationale recht te houden. Waarom gelaten werd toegekeken -business as usual- hoe Rusland zich omvormde tot een totalitaire staat. En vooral: hoe moet worden omgegaan -politiek, economisch, cultureel- met autocratische of dicatoriale regimes. Dáár moet over geschreven worden! Onwetend blijven is geen alternatief.

Naschrift 26 februari 2024. NRC vat in de titel van een bitter commentaar goed samen hoe Europa en de VS hebben gefaald in de oorlog die al twee jaar wordt gevoerd in Oekraïne: Het angstige, afwachtende Westen moet zich de precaire situatie van Oekraïne zwaar aanrekenen.