Het einde van het totalitaire regime in Duitsland en de ontbinding van de Sovjet-Unie

In 1945 kwam met de Duitse nederlaag een einde aan het totalitaire naziregime. Wat Stalin in onderhandelingen met Von Ribbentrop en Hitler niet was gelukt, bereikte de Sovjet-Unie wel nà de Tweede Wereldoorlog: de uitbreiding van haar invloedssfeer richting Oost- en Centraal-Europa. Roosevelt1It is hard to be naive and cynical at the same time, but Roosevelt was both when it came to Stalin and the fate of the Poles. “Of one thing I am certain,” he told the Polish Prime Minister-in-exile Stanislaw Mikolajczyk, “Stalin is not an imperialist.”
Andrew Roberts. Masters and Commanders: How Four Titans won the War in the West, 1941-1945, Epub uitgave, blz. 1433 en Churchill2Na de conferentie op Jalta informeerde Churchil zijn kabinet over de resultaten en karakteriseerde Stalin daarbij als volgt: “Stalin had a very good feeling with the two Western democracies and wants to work quite easily with us. He was not jarred by the United States and us speaking the same language. My hopes lie in a single man, he will not embark on bad adventures. .. He does what he likes in Bulgaria, Roumania–and leaves us alone in Greece.”
Andrew Roberts. Masters and Commanders: How Four Titans won the War in the West, 1941-1945, Epub uitgave, blz. 1435 waren er tijdens de conferentie van Jalta niet in geslaagd om de strategische bedoelingen én de werkwijze van Stalin te doorgronden.

Het duurde nog 46 jaar tot met de opheffing van de Sovjet-Unie in 1991 ook een einde kwam aan het totalitaire bewind dat zich presenteerde als “dictatuur van het proletariaat”. Gedwongen door economische stagnatie, een groeiend overheidstekort en een kostbaar militair-industrieel complex3Maar de nuclaire wedloop is volgens Gaidar niet de oorzaak van de ineenstorting van de Sovjet-Unie. Yes, the military-industrial complex sucked up colossal resources from the country’s economy and mobilized the best specialists. These expenditures held back the development of civilian branches of manufacturing. The military overload of the economy was one of the factors that made the Soviet economy so vulnerable. Military spending predetermined many of the difficulties in its development that the USSR faced in the 1960s through the early 1980s, but it does not explain the economic crash of 1985–91.
Gaidar, Y., Collapse of an empire, blz. 113, was de Sovjet-Unie in 1985 onder Michail Garbatsjov begonnen met een politiek van hervorming (perestrojka) en openheid (glasnost). Ook de betrekkingen met de landen in Oost-Europa werden herzien. Op 7 december 1988 verklaarde Gorbatsjov in een rede voor de Verenigde Naties dat ieder land principieel vrij was een politieke richting te kiezen en dat de gemaakte keuze door geen enkel ander land kon worden verworpen. Ook werd een eenzijdige troepenreductie aangekondigd van 50.000 man uit Oost-Duitsland, Tsjechoslowakije en Hongarije. Zonder het met zoveel woorden te zeggen nam de Sovjet-Unie afscheid van de Brezjnev-doctrine. Alle landen achter het IJzeren Gordijn begrepen dat de ijzeren greep waarin de Sovjets hen hadden gehouden, begon te verslappen.

Symbool van de instorting van het communisme in Oost-Europa werd de val van de Berlijnse Muur op 9 november 1989 4Na de legendarische woorden “Ab sofort” op de persconferentie van Günter Schabowski. Dat was het antwoord van perswoordvoerder van de SED op de vraag wanneer de wet om de reisbeperkingen voor Oost-Duitser op te heffen, zou intreden.. Op 1 juli 1991 volgde in Praag de officiële ontbinding van het Warschaupact en gaf de Sovjet-Unie haar invloedssfeer in Oost- en Centraal Europa definitief op. Maar dat uiteindelijk op 25 december 1991 ook de rode vlag op het Kremlin werd gestreken, kwam voor velen toch nog als een verrassing5After 74 years of Sovietism, and 45 years of institutionalized Sovietology, the time has come to say openly: Comrades, there is a crisis in our party —both the one we study, and the one to which by professional vocation we all belong. Clearly, something quite unanticipated by the Kremlin went wrong with Sovietism, and just as clearly as well, all of us failed to anticipate it.
Malia, Martin, From under the rubble, what, in Problems of Communism, 41,  1992, blz. 89.

Van Weimar naar Bonn

De Bondsrepubliek Duitsland heeft zich na de onvoorstelbare chaos gedurende de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog én onder de last van de volle verantwoordelijkheid voor volkerenmoord tijdens het Derde Rijk, ontwikkeld tot een stabiele democratische rechtsstaat naar westers model6Terecht wijst Jürgen Habermas erop dat zijn generatie daar trots op mag zijn. “Die vorbehaltlose Öffnung des Bundesrepublik gegenüber der politischen Kultur des Westens ist die intellektuelle Leistung unserer Nachkriegszeit, auf die gerade meine Generation stolz sein könnte … Der einzige Patriotismus, der uns dem Westen nicht entfremdet, ist ein Verfassungspatriotismus. Eine in Überzeugungen verankerte Bindung an universalistische Verfassungsprinzipien hat sich leider in der Kulturnation der Deutschen erst nach – und durch Auschwitz bilden können.” Maar, zo laat hij gelijk doorschemeren, op de lauweren rusten is er niet bij: “Stabilisisert wird das Ergebnis nicht durch eine deutsch-national eingefärbte Natophilosophie. Jene Öffnung ist ja vollzogen worden durch Überwindung genau der Ideologie der Mitte, die unsere Revisionisten mit ihrem geopolitischen Tamtam von “der alten europäischen Mittellage der Deutschen”(Stürmer) und “der Rekonstruktion der zerstörten europäischen Mitte” (Hillgruber) wieder aufwärmen.”
Eine Art Schadensabwicklung, in “Historikerstreit”. Die Dokumentation der Kontroverse um die Einzigartigkeit der nationalsozialistischen Judenvernichtung, blz. 75. Maar laten we niet vergeten dat het een herkansing was. De eerste poging was de republiek van Weimar -gevormd in 1919 na de Duitse nederlaag in de Eerste Wereldoorlog en de verbanning van keizer Wilhelm II naar het neutrale Nederland. Na 14 woelige jaren van politiek extremisme, hyperinflatie, vernederende herstelbetalingen en tenslotte de grote economische depressie van 1929, strandde de eerste Duitse republiek in 1933.7Twee oorzaken springen eruit. Ten eerste de overgang in 1918 naar een parlementair systeem -inclusief deelname van sociaal-democraten aan de regering- die niet was bevochten door een meerderheid in de Rijksdag, maar op gang was gebracht door de legerleiding die tegen een militaire nederlaag aankeek, Ten tweede de legitiemering van de nieuwe verhoudingen in een grondwet zonder de daarbij horende maatschappelijke hervormingen doortastend aan te paken. Die Folgen dieses Versäumnisses zeigten sich in einer Dauerschwäche der demokratischen Institutionen von Weimar. Die überkommenen Machtstrukturen blieben, trotz des Wechsels der Regierungsform, im wesentlichen unangetastet. Die konservativen Führungsschichten des Kaiserreichs erfreuten sich weiterhin privilegierter Positionen. Dennoch verharrten sie in Fundamentalopposition gegen die demokratische Republik. Ullrich, V., Die nervöse Grossmacht 1871-1918, blz. 589   De NSDAP had sinds 1930 haar populariteit onder de kiezers sterk zien groeien en was erin geslaagd op 30 januari 1933 met Adolf Hitler -leider van de Bürgerbräu-Putsch in 1923 en veroordeeld tot 5 jaar gevangenisstraf- het kanselierschap te bemachtigen. Met aanname van de Machtigingswet door het parlement kwam op 23 maart 1933 op democratische wijze een einde aan de democratische rechtsstaat (alhoewel de intimidatie en het geweld van de SA al steeds minder ruimte lieten voor andere politieke opvattingen). Het was het begin van een periode waarin gestreefd werd naar een volledige omwenteling van politiek en samenleving. De leiders van het Derde Rijk keerden zich expliciet tegen de culturele traditie waar Weimar zich door had laten leiden. Het commentaar van Joseph Goebbels op de gebeurtenissen van maart 1933 spreekt boekdelen. “Wenn ich den politischen Umbruch auf seinen einfachsten Nenner bringe, dann möchte ich sagen: Am 30. Januar ist endgültig die Zeit des Individualismus gestorben. Die neue Zeit nennt sich nicht umsonst Völkisches Zeitalter.”8Safranski, R., Romantik, blz. 351.
Groteske en bizarre verwarring zaaien in 2022 Russische functionarissen die verkondigen nazisme en fascisme te bestrijden. Hubert Smeets wijst op 4 mei 2022 op voormalig FSB-chef Nikolaj Patroesjev die in een interview in de Rossijskaja Gazeta wild om zich heenslaat. “De hoofdvijand is het „leugenachtige” Europa dat altijd een bondgenoot van het fascisme was, zoals Sovjetleider Stalin in de jaren dertig al betoogde, en nu weer de reïncarnatie van Hitler is. Deze „anti-humane Europese beschaving” heeft geen toekomst.” Wat Patroesjev ontgaat is dat zijn eigen methoden nog het beste in de praktijk brengen wat met de mond zo luidruchtig bestrijden wordt. Goebbels kan zich geen betere leerling hebben gewenst. Patroesjev voorspelt dat Oekraïne na de oorlog die Rusland is begonnen, uiteen zal vallen. “En dan volgt de rest. Want tegenover de op ordinair winstbejag gefixeerde westerse „liberale doctrine” dat het individu belangrijker is dan de staat, heeft Rusland zijn „spirituele en morele waarden om eerlijk te zijn tegenover onze voorouders die het ons mogelijk maken onze persoonlijkheid, samenleving en overheid te behouden”. 

De economsiche stagnatie van de Sovjet-Unie

Begin jaren tachtig maakte men zich in de Sovjet-Unie steeds meer zorgen over de economische prestaties van het “reëel bestaande socialisme”. Het gevoel overheerste dat onder leiding van Leonid Brehznev (1964-1982) de economische ontwikkeling was vertraagd en aan het einde van de jaren zeventig zelfs tot stilstand was gekomen. Onder Brehznev had de Sovjet-Unie wel een effectieve buitenlandse politiek gevoerd, maar de sanering van de inefficiënte productie die in 1965 was gestart, liep uit op een fiasco9 “A resolution of the Central Committee and Council of Ministers dated October 4, 1965, announced an expansion of the rights of enterprises; greater discretion for businesses in the use of funds for production and for worker incentives; the introduction of a system in which wages would be based on individual performance as well as the success of the enterprise; the development of direct connections between manufacturers and consumers, based on the principle of mutual financial responsibility; and a strengthening of the role of profit in motivating workers.
Gaidar, Y., Collapse of an empire, blz. 74. De economische voorwaarden die haar status van nucleaire supermogendheid vereisten ontbraken waardoor de militaire inspanningen een steeds groter deel van de nationale productie opslokten10 Vadem Medvedev, secretaris van het Centrale Commité en lid van het Politbureau gaf in 1982 dit sombere beeld van de economische ontwikkeling van de Sovjet-Unie:  The eighth five-year plan (1966–71) was perhaps the last successful period in the country’s socioeconomic development. Economic development influ- enced by reforms in the 1960s and more or less beneficial foreign economic factors turned out to be even greater than in previous years. . . . Subsequently, economic development worsened quickly and inexorably. The following two five-year plans, including their social programs, were ruined. From time to time, the economic state of affairs was sustained by high world prices for fuel, energy, and raw materials. Only one sector of the economy steadily flourished—the military industrial complex. The country was staggering under the burden of military expenditures.
Gaidar, Y., Collapse of an empire, blz. 79. De economische sclerose werd weerspiegeld in de leiding van de Sowjet-Unie: de gemiddelde leeftijd van de leden van het Politbureau was opgelopen tot 70. Brehznev kampt jaren duidelijk zichtbaar met gezondheidsproblemen. Hij overlijdt uiteindelijk in 1982.

Onder Andropov (1982-1984) werd een begin gemaakt met de verkenning van de oorzaken van de economische stagnatie. Experts uit de Academie van Wetenschappen werden ingeschakeld en Tatiana Zaslavskaïa schreef een befaamd geworden rapport voor een geheime conferentie over dit onderwerp in Novosibirsk in 1983. Het basisprobleem van de Sowjeteconomie was, keurig in marxistische termen geformuleerd, dat het systeem van productieverhoudingen, weerspiegeld in de staatsaansturing van de economie, achterop was geraakt bij de ontwikkeling van de productiekrachten, zoals grondstoffen, technologie, arbeidsvaardigheden en arbeidsmoraal, wetenschappelijke inzichten etc.11“A notre avis, elle est liee au retard du système des rapports de production- et du mecanisme étatique de direction de l’economie qui le reflete – par rapport au niveau de developpement des forces productives; elle est liee plus concretement a l’incapacite de ce systeme d’assurer une utilisation pleine et suffisamment efficace du potentiel de travail et des ressources intellectuelles de la societe.”
Marie Mendras, Marie-Thérèse Vernet-Straggiotti, Prélude à la perestroïka: Le rapport de Tatiana Zaslavskaïa (Novossibirsk, 1983), in: Vingtième Siècle. Revue d’histoire, No. 38 (Apr. – Jun., 1993), blz. 92 De centrale, bureaucratische aansturing zou geleidelijk plaats hebben moeten maken voor een “economische” aansturing die beter paste bij de toenmalige stand van de productiekrachten. De “verouderde productieverhoudingen” waren echter niet, zoals de theorie voorspelde, vanzelf verdwenen. Dat was het gevolg van het feit dat bepaalde groepen belang hadden bij de instandhouding van de centraal geleide planeconomie en de aanpassing van de aansturing van de economie aan de gewijzigde productiekrachten verhinderde. Maar volgens de standaardleer was het onmogelijk dat er in een socialistische samenleving groepen waren met fundamenteel tegengestelde belangen. De praktijk van de voorgaande decennia dwong de partij zich nu te buigen over haar eigen uitgangspunten12On voit donc que la nécessité sociale du perfectionnement des rapports de production, et aussi du système de direction de l’économie qui les reflète, ne répondent pas directement aux intérêts de nombreux groupes sociaux. C’est là que réside la raison sociale de la grande stabilité d’un système rigidement centralisé de direction principalement administrative de l’économie, dont l’inefficience est depuis longtemps bien connue du parti et rapportée dans ses résolutions.
Marie Mendras, Marie-Thérèse Vernet-Straggiotti, Prélude à la perestroïka: Le rapport de Tatiana Zaslavskaïa (Novossibirsk, 1983), in: Vingtième Siècle. Revue d’histoire, No. 38 (Apr. – Jun., 1993), blz. 99.
De overtuiging, dat er in een socialistische samenleving geen tegenstrijdige belangen bestaan tussen individuen, groepen en de maatschappij als geheel, zou moeten worden bijgesteld. De Sovjetsamenleving was complexer geworden en had, om de creativiteit van de arbeiders te stimuleren, behoefte aan meer persoonlijke vrijheid en een daarop aansluitende maatschappelijke aansturing. De tijd dat werknemers beschouwd konden worden als “bronnen van arbeid” was voorbij. Er zou veel meer rekening gehouden moeten worden met de economische en sociale wensen van werknemers en het centrale, bureaucratische aanturingsapparaat was niet het instrument om dat te verwezenlijken. Maar werkbare alternatieven waren niet voorhanden;  de wetenschap had bitter weinig aandacht geschonken aan de bestudering van de middelen waarmee de integratie van de economische belangen van diverse groepen kon worden bevorderd. In de economische wetenschap bestond nauwelijks aandacht voor de “subjectieve” factor -de omstandigheden, de attitudes en de belangen van groepen in de economische ontwikkeling. En in de sociale wetenschappen had men te weinig oog voor de objectieve of reële economische verhoudingen van het sociale leven. Daarom pleitte Zaslavskaïa voor een wetenschap die de samenhang tussen economie en samenleving tot haar exclusieve onderzoeksdomein zou maken. Een economische sociologie zou de Sovjet-Unie een nieuwe, sterke impuls zou kunnen geven en alternatieven kunnen aandragen voor de problematische centrale aansturing. Die werden besproken met behulp van termen als “economisch” en “optimale zone van sturing” want de benaming “markt” als alternatief allocatiemechanisme was toen nog anathema.
Begeleid door wetenschappelijk onderzoek zouden langs deze weg de productieverhoudingen kunnen transformeren naar een niveau dat paste bij de productiekrachten. Die zouden dan -in plaats van gesmoord te worden in achtergebleven productieverhoudingen- volledig tot ontplooiing komen13La forme spécifique du fonctionnement de ce système dépend du comportement socio-économique des groupes, déterminé par leur situation et leurs interets. En mettant en relation les sphères économiques et sociales de la société, le mécanisme social de développement de l’économie assure le relèvement automatique des rapports de production au niveau des forces productives.
Marie Mendras, Marie-Thérèse Vernet-Straggiotti, Prélude à la perestroïka: Le rapport de Tatiana Zaslavskaïa (Novossibirsk, 1983), in: Vingtième Siècle. Revue d’histoire, No. 38 (Apr. – Jun., 1993), blz. 99.

Da Capo: Perestroika en glasnost onder Michail Gorbatsjov

In 1983 krijgt Andropov problemen met zijn gezondheid en in minder dan een jaar later overlijdt hij. Zijn opvolger, secretaris-generaal Michail Gorbatsjov, omarmde de economische analyse en lanceerde april 1985 zijn perestroika. Deze hervormingspolitiek kon hij snel na zijn aantreden als secretaris-generaal doorvoeren, omdat tussen 1982 en 1985 veel van de oude Politbureauleden waren overleden.14The deaths and illness of the older Politburo members gave Gorbachev unprecedented opportunities to bring in his supporters and to dismiss opponents.
Lane, D., C. Ross, The Transition from Communism to Capitalism, blz. 36Na een voorzichtig begin van aanjagen en reorganiseren15Thus, while he summoned Zaslavskaia and the Novosibirsk economist Abel Aganbegyan to Moscow and positions in Academy of Science think tanks, his basic approach was to jump start the stalled Soviet productive mechanism by the classic administrative methods of exhortation and bureaucratic reorganization.
Z., To the Stalin Mausoleum, Daedalus, 1990, blz. 323 werd in 1987 een begin gemaakt met structurele hervormingen. In een drie uur durende toespraak tijdens de plenaire vergadering van Centrale Comité van de Communistische Partij ontvouwde hij zijn plannen om de vastgelopen Sovjet-economie te revitaliseren.

De eerste stap was de decentralisering van de economische aansturing. De wet waarin dat werd vastgelegd werd een week na de plenaire vergadering aangenomen door de Opperste Sovjet. In deze wet werd de economische besluitvorming verlegd van de ministeries naar de managers van de staatsondernemingen. Zij zouden lonen en prijzen (deels) zelf kunnen vaststellen, werden verantwoordelijk voor de financiële gezondheid van het bedrijf en zouden bedrijfsresultaten moeten realiseren waarmee innovatie gefinancierd zou kunnen worden. De werknemers kregen het recht om hun eigen managers te kiezen. Mei 1988 volgde een wet16Wet op coöperaties die prive-initiatief stimuleerde door drie of meer personen gezamenlijk de mogelijkheid te bieden een coöperatie op te richten. Beide maatregelen hadden echter een heel ander effect dan waarop Gorbatsjov had gerekend.

De managersverkiezingen werden geen succes waardoor in de praktijk managers van de staatsbedrijven amper nog van hun positie konden worden verwijderd. Omdat ook het centrale toezicht was verdwenen handelden de managers alsof ze de eigenaren waren van de ondernemingen. Zij richtten zich op maximalisatie van de bedrijfsopbrengst en werden daarbij geholpen door de liberalisatie in 1986 van de buitenlandse handel die ondernemeningen -naast het Ministerie van Buitenlandse Handel- het recht gaf met het buitenland handel te drijven. In 1990 hadden al 20.000 bedrijven een vergunning ontvangen. Omdat de olieprijs niet werd geliberaliseerd, wisten velen ook handig gebruik te maken van het enorme prijsverschil van deze grondstof op de binnenlandse en de internationale markt -olie gekocht voor $1 dollar per ton kon op de internationale markt voor $100 worden verkocht.

De eerste echte private ondernemingen startten in 1988; het waren de coöperaties die winstgeoriënteerd gingen werken en het socialistisch denkende publiek schrik aanjoegen met het idee dat als de onderneming succesvol is de privé-inkomsten vele malen groter zouden kunnen zijn dan in de Sovjeteconomie gebruikelijk was. De managers van de staatsbedrijven grepen nu hun kans en richtten massaal coöperaties op om de verdiensten van hun staatsbedrijven naar eigen coöperaties door te sluizen en uiteindelijk te stallen in het buitenland. Ook de meeste oligarchen zijn in 1988 klein begonnen met dergelijke coöperaties.17“As state enterprise managers were becoming increasingly independent of the ministries, they wanted to channel the fortunes in their state corporations to themselves. Managers established private cooperatives on a mass scale and attached them to “their” state enterprises to transfer dead enterprise money into their own pockets. They sold attractive goods at low state prices to their private cooperatives, which accumulated the profit. Soon, they passed on the profit to offshore companies to keep it safe abroad. This management theft mechanism was fully established by mid-1988. From that moment, it was only a matter of time before the economic system would collapse (Yasin 2002, 118; Solnick 1998). Not only the state enterprise managers but also most of the later oligarchs started their businesses as cooperatives in 1988. Legalized theft from state enterprises through cooperatives and foreign trade was the name of the game.”
Anders Aslund, Russia’s capitalist revolution, blz. 57 Tevens schoten coöperatieve banken -nauwelijks gereguleerd- als paddestoelen uit de grond en veel staatsondernemingen wisten via eigen banken hun overtollige geld te activeren. Bovendien kon in de banksector goud geld worden verdiend toen de inflatie sterk toenam, maar de rente door de centrale bank nauwelijks verhoogd werd.

De dynamische, maar wel socialistische economie die Gorbatsjov voor ogen stond kon niet zonder een goed geïnformeerde bevolking die enthousiast de uitdagingen die de toekomst bood zou aannemen. De intelligentsia moest gehoord kunnen worden en debat zou de geesten scherpen. De glasnost was natuurlijk ook een middel om het tegenwerkende partijapparaat onder druk te zetten zodat het zou meebewegen op de nieuw ingeslagen weg.
Ook zou de in de politiek zelf volgens Gorbatsjov het nodige moeten veranderen: meer openheid, een representatieve volksvertegenwoordiging die de uitvoerende macht daadwerkelijk controleerde, minder partijbemoeienis en meer partijdemocratie. Daarom had hij tijdens de plenaire vergadering van het Centrale Comité in 1987 ook voorgesteld in juni 1988 een landelijke partijbijeenkomst te organiseren over politieke hervormingen18The structural changes he sought, contained principally in the decisions of the Conference .., involved the reanimation of political structures through competitive elections, the strengthening of state legislative institutions (the soviets) as organs of popular self-government and of supervision over the executive, the transformation of the party from a command-administrative structure into an organ able to exercise leadership by virtue of the moral authority it gained from popular support and commitment, and the primacy of law. If realised, these principles would have undercut the bureaucratic control of the command-administrative apparatus which Gorbachev now believed to be at the heart of the Soviet Union’s problems; the Conference marked the shift in the programme from renovation of the existing political structure to transformation of it, even if this was not publicly acknowledged at the time.
Greame Gill, Roger Markwick. Russia’s stillborn democracy? From Gorbachev to Yeltsin, blz. 53. Dat was voor de partijleden een grote verrassing;  de laatste conferentie was 46 jaar eerder gehouden, onder Stalin in 1941. Gorbatsjov hoopte langs deze weg met de steun van de gewone partijleden zijn politieke hervormingen, die door het midden en hogere kader van de partij steeds vaker werden geblokkeerd, alsnog van de grond te krijgen.

In de aanloop naar de conferentie werd de strijd tussen hervormers en conservatieven feller en tijdens de conferentie was op televisieuitzendingen te zien hoe afgevaardigden en politbureauleden elkaar in de haren vlogen. Dat haddden de Sovjetburgers, gewend aan saaie verklaringen en geprepareerde visies, nog nooit gezien en de conferentie bleek een enorme stimulans voor het politieke leven in de Sovjet-Unie. Partijleider Gorbatsjov presenteerde zich als de boven de facties staande redelijkheid en wist het voor elkaar te krijgen dat de 19de Partijconferentie resoluties aannam die opmerkelijk progressief waren, maar tevens voor hervormers en conservatieven een goed resultaat leken19De opzet van het Congres van Volksafgevaardigden was zo dat de partij vermoedde dat zij haar dominante invloed zou kunnen blijven uitoefenen: 1. via haar rol bij de lokale kiescommissies, 2. de reservering van 750 zetels voor sociale organisaties (die allen onder controle van de partij stonden) en 3. de eis dat een kandidaat meer dan 50% van de stemmen zou moeten behalen, wat zonder steun van de partij toen onmogelijk leek.
Greame Gill, Roger Markwick. Russia’s stillborn democracy? From Gorbachev to Yeltsin, blz. 63. In de belangrijkste resolutie werd een Congres van Volksafgevaardigden in het leven geroepen dat dat eenmaal per jaar bijeen zou komen. Tweederde van de 2250 leden zou worden gekozen in vrije verkiezingen. Andere partijen bleven verboden20In artikel 6 uit de grondwet van 1977 was het machtsmonopolie van de Communistische Partij vastgelegd. Maart 1990 werd een amendement op dit artikel aanvaard door het Centrale Comité, waardoor andere politieke partijen niet meer illegaal waren. en campagne voeren was slechts beperkt mogelijk. Uit het Congres zou een permanent bestuursorgaan met enige honderden leden, de Opperste Sovjet, worden gekozen. De voorzitter van de Opperste Sovjet, gekozen in een geheime stemming, zou tevens de president van de Sovjet-Unie worden met veel bevoegdheden.

In deze nieuwe staatsstructuur had de Communistische Partij in bestuurlijke en wetgevende aangelegenheden aanmerkelijk minder in de melk te brokkelen dan voorheen via het Politbureau; dat werd praktisch gezien uitgerangeerd. Ook de staf en het aantal afdelingen van het Secretariaat van het Centrale Comité, het bestuurlijke hart van de Communistische Partij, werd aanmerkelijk ingekrompen en zes nieuwe commissies zouden toezicht krijgen op de afdelingen die hiermee een groot deel van hun uitvoerende macht verloren. De procedures om posities in het partijkader te vervullen zouden worden gebaseerd op geheime verkiezingen uit meerdere kandidaten waarbij nominatie van kandidaten ook van onderop mogelijk was in plaats van de voorgekookte “kandidatenlijstjes”. Functies konden ook maar voor beperkte tijd worden vervuld. De laatste twee maatregelen perkte de invloed van de nomenklatura21Het fundament voor dit verschijnsel is gelegd ten tijde van Lenin toen na de revolutie de bolsjewieken militaire experts nodig hadden waar ze zelf niet over beschikten. Deze waren afkomstig uit het leger van de tsjaar en werden “gecontroleerd” door een politieke commissaris uit de partij. Dit “duale” systeem is later uitgebreid naar allerlei sectoren: economie, landbouw, wetenschap. “This mode of control is the essence of the Party-state, a system wherein the functional, governmental, or “soviet,” bureaucracy is monitored from behind the scenes by a parallel and unaccountable Party administration that has the real power of decision.”
Z, To the Stalin Mausoleum, Daedalus, 1990, blz. 304aanzienlijk in.

Op 26 mei 1989 werden voor het eerst verkiezingen gehouden voor het nieuwe Congres van Volksafgevaardigden. De uitslag was voor de Communistische Partij een zeer grote teleurstelling, want heel wat prominente partijleden waren er niet in geslaagd een zetel te bemachtigen. Een aantal partijleden interpreteerde de uitslag als een aanmoediging verder te gaan op de ingeslagen weg van hervormingen, maar een grote groep behoudende leden begon openlijk te twijfelen aan de democratisering. Die had in hun ogen geleid tot “demogagie, egoïsme, nationalisme en anti-Sovjetisme”22Greame Gill, Roger Markwick. Russia’s stillborn democracy? From Gorbachev to Yeltsin, blz. 65. Na deze verkiezingen was voor het voor iedereen duidelijk dat de Partij en het Volk niet twee kanten van dezelfde medaille waren. De Communistische Partij bevond zich ineens in een  regelrechte legitmatiecrisis.
De afgevaardigde voor de stad Moskou behaalde met 89% een geweldige overwinning op een door het partij-appraraat gesteunde fabrieksdirecteur; zijn naam was Boris Jeltsin. Jeltsin, die na scherpe kritiek op de voortgang van de hervormingen uit het Politbureau was verwijderd23Hij kreeg kort daarop in november 1987 van Gorbatsjov een baan aangeboden, maar Gorbatsjov verzekerde hem ook dat hij Jeltsin nooit meer in de politiek zou laten terugkeren.
John Dunlop, The rise of Russia and the fall of the Sowjet Empire, blz. 22, keerde terug op het politieke toneel, maar nu als gekozen volksvertegenwoordiger en hervormer. Gorbatsjov daarentegen was één van de honderd leden die door de Communistische Partij waren aangewezen en in maart 1990 werd hij met 59% gekozen tot voorzitter van het Volkscongres -en dus president van de Sovjet-Unie. Langs deze institutionele weg had Gorbatsjov zijn positie minder afhankelijk gemaakt van de steun van de Communistische Partij, een partij die steeds minder vertrouwen kreeg in perestroika en glasnost. Als Secretaris Generaal zou hij bij stemming uit het Centrale Comité, waarin de nodige weerstand tegen zijn beleid was, verwijderd kunnen worden -een vergelijkbare coup had Chroesjtsjov in 1964 de kop gekost. Als president van de Sovjet-Unie had hij nu een nieuwe politieke basis buiten de partij. Maar de autoritaire wijze waarop Gorbatsjov deze verkiezingen door het Volkscongres had gejaagd leverde hem weinig sympathie op en zijn populariteit in de Sovjet-Unie kwam op een dieptepunt.
Jeltsins weg terug naar de politieke top liep via de nationale route, het Russische Congres van Volksafgevaardigden. Als kandidaat voor Sverdlosk verpletterde hij zijn tegenstanders in de verkiezingen van maart 1990. De volgende stap was het voorzitterschap van de Russische Opperste Sovjet. Gorbatsjov intervenieerde achter de schermen en mobiliseerde afgevaardigde partijleden om te verhinderen dat Jeltsin tot voorzitter zou worden gekozen. Op het congres zelf ging hij frontaal tegen Jeltsin in de aanval. Ondanks het taaie verzet van de Communistsche Partij versloeg Jeltsin op 29 mei 1990 zijn tegenkandidaat Vlasov met 535 tegen 467 stemmen. Slechts 11 dagen later, op 9 juni 1990, nam het Russische Volkscongres een verklaring van soevereiniteit aan. Gorbatsjov, zo bleek nu, had met zijn glasnost krachten opgeroepen die hij, trouw aan de socialistisch leer van verbroedering, volkomen verkeerd had getaxeerd.

Het nationalisme gold in de Sovjet-Unie als een “overwonnen” probleem24Gorbatsjov schreef hierover in zijn boek Perestroika: “If the nationality question had not been solved in principle, the Soviet Union would never have had the social, cultural, economic and defense potential as it has now. Our state would not have survived if the republics had not formed a community based on brotherhood and cooperation, respect and mutual assistance. . . . Socialism, which has helped each nation to spread its wings, has all the conditions for solving nationality problems on the basis of equality and cooperation.”
Geciteerd in Anders Aslund, Russia’s capitalist revolution, blz. 49. Gorbatsjov maakte het probleem van het nationalisme ondergeschikt aan zijn geloof in socialistische Sovjetstaat; hij was het massaprotest in Georgie in maart 1956 na de politieke liberalisaties van Chroesjtsjov blijkbaar vergeten en de dreiging die volgens Lenin en Stalin van de verschillende nationalistische gevoelens uitgingen25Lenin had het tsaristische Rusland een “gevangenis van naties” genoemd en beschouwde het Russische nationalisme als een bedreiging voor de multi-ethnische Sovjet-Unie. Onder Stalin werd juist het niet-russisch nationalisme als een groot probleem beschouwd. De Sovjet-Unie is er ook na de Tweede Wereldoorlog niet in geslaagd een alternatief voor de “gevangenis van naties” te bieden. “Die Sovjetunion ist, so kann man rückblickend vermuten, vielleicht gar kein Staat gewesen, sondern ein durch eine straffe Parteiorganisation beherrschtes Reich. Dort, wie auch in Italien, ist der Versuch gescheitert, den Staat durch eine oder mehrere politische Parteien zu ersetzen oder doch zu marginalieseren.”
Niklas Luhmann, Metamorphosen des Staates, in Gesellschaftsstruktur und Semantik, 1995, blz. 101. De nieuwe leiders van de Sovjet-Unie hadden zich verkeken op de sterke nationale gevoelens die nog overal in het Sovjetimperium onder de oppervlakte broeiden en met glasnost ineens aan de oppervlakte verschenen26 .. the mass strikes of February 1988 in Armenia over the issue of Nagorny-Karabakh came as a total surprise, a “moral Chernobyl,” as one Soviet leader put it.. Men begreep blijkbaar niet dat thema’s als nationale achterstelling, economische uitbuiting en regionale vervuiling, die onder glasnost uitgebreid in de media werden besproken een sterk eroderende werking zouden hebben op de banden die het Sovjetimperium bij elkaar hielden27Gorbachev’s programs of glasnost’ and democratization had unwittingly effected the demise of the Soviet empire as a unitary state through a radical weakening of both the ideological and institutional “glue” that had previously held it together—i.e., Marxism-Leninism and the USSR Communist party—and through permitting nationalist and separatist sentiment to get out of hand. Gorbachev’s intentions as he sought to derail Yeltsin’s campaign in May 1990 were, therefore, in an objective historical sense, deeply “reactionary.”
John Dunlop, The rise of Russia and the fall of  the Sowjet Empire, blz. 25. Nu bleek overduidelijk dat de Sovjets slechts in naam een federale Unie vormden; bijna alle perifere Sovjetrepublieken waren ooit ingelijfd of geannexeerd door de grote, centrale Russische republiek, de kernmacht van de Sovjet-Unie. Toen de verborgen nationale krachten eenmaal aan de oppervlakte verschenen wist men er geen raad mee. Meestal werd er met harde hand opgetreden. Een desintegratie van het Sovjetimperium zou in veel regio’s tot een door nationalisme aangewakkerde strijd om de macht kunnen leiden of tot een strijd om afscheiding aangezien de politieke grenzen, als gevolg van Stalins verdeel-en-heers-politiek, de ethnisch grenzen geenszins overlappen28Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie schreef Martin Malia over de ethnische problemen waarmee de nieuwe republieken te maken zouden kunnen krijgen: “The most important of these problems arises where the minority nationality within a given republic is the same as the majority nationality in the largest republic, Russia. Here, two cases stand out. One is Kazakhstan, a  wholly artificial entity, 40 percent of whose population (9 million people) are Russians, and who inhabit a zone contiguous with Russia. The second is Ukraine, where Russians number approximately 12 million out of that country’s 52 million people. The majority of Ukraine’s Russians also live close to the border of the Russian republic”.
Malia, M., From under the rubble, what, in Problems of Communism, 41,  1992, blz. 92-93.

Groeiende economische problemen

Vanaf 1988 werd de kans op een economische ineenstorting van de Sovjet-Unie steeds groter. Eén van de oorzaken was de externe schok die werd veroorzaakt door de daling van de olieprijs. Sinds de jaren zestig economisch was de Sovjet-Unie veel sterker dan velen dachten economisch verbonden met de rest van de wereld. De export bestond bijna geheel uit grondstoffen, waarvan olie de hoofdmoot vormde. Door de sterke stijging van de olieprijs in de jaren zeventig en begin tachtig  was de Sovjet-Unie in staat om het falende landbouwbeleid29De collectivisering onder Stalin en later de maagdelijke-grondencampagne onder Chroesjtsjov, waarbij grote nieuwe gebieden waren ontgonnen waarvan de opbrengst sterk afhankelijk was van de weersomstandigheden. Ondanks enorme landbouwsubsidies in de jaren zeventig steeg de productie duidelijk minder snel dan b.v. in West-Europa of de VS. Zie Gaidar, Y., Collapse of an empire, blz. 119-120 te camoufleren door op grote schaal graan te importeren. De voedselprijzen bleven dankzij omvangrijke subsidies laag, te laag voor een gezonde economische ontwikkeling. De daling van de olieprijs begin jaren tachtig zorgde bovendien voor een sterke terugval van de inkomsten in harde valuta die niet kon worden opgevangen door meer olie te produceren of de export van industrieproducten te stimuleren. Verhoging van de olieproductie was onmogelijk, omdat de productieve putten uitgeput raakten en nieuwe putten meer investeringen vereisten én minder opleverden -er was na 1985 zelfs sprake van een terugloop in de productie van olie. En de industrieproducten uit de Sovjetindustrie waren op de wereldmarkt niet of nauwelijks concurrerend. Om de betalingsbalans in evenwicht te houden werden daarom importen teruggeschroefd en nieuwe buitenlandse leningen afgesloten, economisch niet erg verstandig. Maar een verhoging van de voedselprijzen was vanuit ideologisch oogpunt al onmogelijk. Ook het terugschroeven van de militaire productie om grondstoffen vrij te maken voor de internationale markt was geen begaanbare weg, want vaak waren hele steden afhankelijk van één grote fabriek; met sluiting zou in één keer alle werkgelegenheid verdwijnen. Het was zelfs zo dat het terugschroeven van investeringen en het terugschroeven van import van technologie onmogelijk was. De regionale leiders -de bestuurlijke en economische elite- verwachtten dat in hun regio geïnvesteerd zou blijven worden en dat hun wensen aan technologie gehonoreerd zouden worden. Zo niet, dan zou Gorbatsjov hetzelfde lot beschoren zijn als Chroesjtsjov in 1964.

De problemen die Gorbatsjov het hoofd moest bieden waren een erfenis van de manier waarop sinds de jaren dertig onder socialistisch regime was geurbaniseerd, geïndustrialiseerd, de landbouw gecollectiveerd en het defensieapparaat gecultiveerd. Het transportsysteem was in een belabberde toestand, de spoorwegen waren overbelast, de grondstoffenwinning verouderd en sterk vervuilend en de woning- en kantoorcomplexen waren slecht onderhouden. Bedrijfsongevallen van ongekende omvang, denk aan de ramp in Tsjernobyl, toonden aan dat verouderde installaties, gebrek aan kwaliteitsbewustzijn en geringe aandacht voor getroffenen, de veiligheid van velen ernstig in gevaar brachten. Ook de maakindustrie was verwaarloosd, de producten waren van matige tot slechte kwaliteit en internationaal niet concurrerend. De rek was uit de Sovjet-Unie economie en economische tegenvallers konden nauwelijks meer worden opgevangen. Maar het grootste gevaar was waarschijnlijk dat de ernst en de gevolgen van het groeiende overheidstekort -nog versterkt door de anti-alcohol campagne waarmee Gorbatsjov zijn hervormingen was gestart- en het tekort op de betalingsbalans door de economisch onervaren bestuurders werden onderschat30Gorbachev’s speeches in 1986 reflect his concern with the problems created by lower oil prices. But his tone conveys a lack of understanding of the scale of the problem. Measures intended to handle the crisis in the balance of payments and the financial crisis were not discussed on the political level in 1985–86. Moreover, decisions contrary to the logic of an anti-crisis program were made.
Gaidar, Y., Collapse of an empire, blz. 133.

Radicale hervormingen waren dringend nodig, maar de Sovjet-Unie leek verlamd en het financiële beleid van de overheid was desastreus. De sociale voorzieningen waren door een resolutie van Volkscongres in 1989 aanzienlijk verbeterd, maar waar het geld vandaan moest komen was volstrekt onduidelijk. De lonen stegen sinds 1988 hard omdat de managers van staatsondernemingen zich richtten op producten met een grote winstmarge en dat ook ten goede lieten komen aan hun werknemers. De subsidie op consumentenproducten was volgens Nikolai Ryzhkov -voorzitter van de raad van ministers van de Sovjet-Unie en samen met Gosplan verantwoordelijk voor het economisch beleid nu de rol van de Partij was uitgespeeld- volkomen uit de hand gelopen31“The distortions in that sphere had become unprecedented by 1990! In the past thirty-five years the GDP had increased by 6.5 times, and the state price subsidies had grown by more than 30 times! In 1990 the subsidy for grocery items was close to 100 billion rubles.” N. Ryzhkov, geciteerd in Gaidar, Y., Collapse of an empire, blz. 179 en het meest dringende probleem was daarom een hervorming van het prijzenstelsel. Maar onder de voorwaarde van de Partij dat dat zonder invloed op de levensstandaard zou moeten plaatsvinden was een dergelijke hervorming eigenlijk niet mogelijk. Uiteindelijk werd de beslissing over de herziening van het prijsstelsel vooruit geschoven en bleef alles bij het oude. Het kwam erop neer dat de overheid 20 tot 30% meer kwijt was aan alle consumentenproducten (inclusief geïmorteerde goederen) dan zij ervoor ontving. De geldpers werd gebruikt om het verschil te overbruggen. Het overheidstekort liep in 1988 en 1989 op tot ongeveer 9% van het BBP32Anders Aslund, Russia’s capitalist revolution, blz. 68[/ref] en het enige waaraan de Sovjetburgers geen gebrek hadden was geld. Het beschikbare spaargeld bedroeg in 1991 ruim 550 miljard roebel, 60% van de jaarlijkse particulieren uitgaven.[footnote]Kotz, D, F.Weir, Russia’s Path from Gorbachev to Putin, blz. 330
Maar wat bij de roebel nog wel mogelijk was, was voor de dollar uitgesloten. De teruglopende productie van grondstoffen had, bij gelijkblijvende binnenlandse consumptie- een daling van de export tot gevolg waardoor er steeds minder buitenlandse deviezen de Sovjet-Unie instroomden. De Vnesheconombank -de Sovjetbank voor buitenlandse handel- was daarom niet in staat in 1990  stipt aan alle betalingstermijnen te voldoen waarop buitenlandse handelspartners dreigden hun leveringen te staken.  De problemen met de financiering van de buitenlandse handel waren zelfs zo groot dat sommige bedrijven zich gedwongen zagen hun productie stil te leggen en cruciale onderdelen voor b.v. de olieproductie niet konden niet meer worden geïmporteerd. Daarnaast was er ook nog de sterk gegroeide buitenlandse schuld die haar deel van de buitenlandse valuta’s opeiste. De problemen werden nu zo groot dat zij openlijk werden besproken in de Opperste Sovjet in de herfst van 1990. Maar het was de vraag of er nog wel een oplossing gevonden kon worden.33“The situation in the foreign economic complex is close to an emergency: on one hand, we must fulfill our obligations on the country’s debt (this has grown to a huge amount, 9 billion rubles); on the other hand, the situation has been complicated by a drop in oil production, lumber production, and cotton harvest—these products have been our main source of hard currency for a long time”. Y. Maslyukov, geciteerd in Gaidar, Y., Collapse of an empire, blz. 183.
Op de consumentenmarkt werden al deze problemen merkbaar door hogere prijzen, voedsel- en medicijntekorten,  lange rijen voor winkels en het verdwijnen van producten voor het dagelijkse leven als kleding en schoenen. De onzekerheid over de toekomst groeide en men vreesde een sterke toename van de werkloosheid en de armoede. Het zag er naar uit dat het experiment van hervormingen en openheid zou uitmonden in een grote catastrofe. Het Sovjetimperium stond op instorten, zeker na de onafhankelijkheidsverklaring van de Baltische staten in het voorjaar 1990. Er waren nu drastische maatregelen nodig.

De invloed van de Communistische Partij op het economisch beleid was na de 19de Partijconferentie uit 1988 sterk verminderd en werd  bepaald door Gosplan, de raad van ministers onder Ryzhkov en kringen rond president Gorbatsjov, met name door zijn persoonlijke economische adviseur Nikolai Petrakov en de in maart 1990 in het leven geroepen Presidentiële Raad met onder andere de liberale econoom Stanislav Shatalin van de Academie van Wetenschappen. Deze gremia gingen nu aan de slag om levensvatbare en politiek haalbare hervormingsplannen op te stellen. Het eerste -het Albakin-programma- werd gepresenteerd in de hersft van 1989 en introduceerde een volledige markteconomie: vrije prijsvorming en volledige concurrentie, maar nog zonder privébezit. Ook Gosplan -onder Ryzhkov bracht een hervormingsprogramma in december 1989 naar buiten waarin na drie jaar een markteconomie zou worden ingevoerd, maar ook zonder privébezit en denationalisering. Begin 1990 publiceerden een aantal economen die met Albakin hadden samengewerkt het 400-dagen programma, naar het voorbeeld van de snelle privatisering en marktintroductie van Polen. Binnen 400 dagen zou de gehele economie volledig geprivatiseerd worden en marktconform moeten functioneren. Albakin en Ryzhkov lieten zich instemmend uit over dit programma terwijl Gorbatsjov zich meer op de vlakte hield. Ryzhkov presenteerde mei 1990 een aangepast overheidsplan waarin duidelijk werd in welke mate de prijzen verhoogd zouden moeten worden; een run op de toch al schaars gevulde winkels was het gevolg. Het Russische Congres van Volksafgevaardigden schaarde zich onder leiding van Jeltsin achter de hervormingen zoals beschreven in het 400-dagen plan, maar wilde er 500 dagen voor uittrekken.

In juni ontmoetten Jeltsin en Gorbatsjov elkaar en zij leken op een lijn te zitten. Er zou gewerkt gaan worden aan een concept voor een nieuw unieverdrag en aan een programma voor de overgang naar een markteconomie waarvoor twee hervormingsprogramma’s, een liberaal en meer conservatief getint programma, zouden worden ontwikkeld. Gorbatsjov stuurde met Shatalin zijn meest liberale econoom, die het voor elkaar kreeg met andere radicale economen in drie weken een volledig programma voor een overgang naar een markteconomie in 500 dagen in elkaar te zetten waarin het woord “socialisme” niet voorkwam. Albakin en Ryzhkov waren met economen van de overheid aan de slag voor een gematigd overgangsprogramma en legden drie dagen na Shatalin hun hervormingsvoorstellen op tafel.  In september 1990 werden beide programma’s voorgelegd aan de Opperste Sovjet en de verwachting was dat het plan van Shatalin zou worden gekozen. Maar Gorbatsjov stelde de keuze uit en vroeg de econoom Aganbegyan een synthese van beide programma’s te fabriceren. Het resultaat kwam min of meer overeen met het programma van Shatalin.  Gorbatsjov toonde zich toen kritisch over diverse onderdelen van dit plan en uiteindelijk nam de Opperste Sovjet in 1990 helemaal geen hervormingsprogramma aan. Of Gorbatsjov zijn oren had laten hangen naar conservatieve partijleden en Jeltsin de wind uit de zeilen had willen nemen, is niet helemaal duidelijk. Maar gelet op de economische toestand van de Sovjet-Unie was van alle alternatieven niets doen zonder meer de onverstandigste.

Al fine

De stijd tussen communistische hardliners en politici die democratische en economische hervormingen nastreefden werd  in het najaar van 1990 steeds feller.

MOSKOU, 2 febr. – De strijd om de macht binnen en buiten de partij wordt in Moskou steeds feller. Kranten en tijdschriften wedijveren met elkaar om de toon te zetten voor het plenum van maandag en dinsdag dat het ontwerpprogramma voor het 28ste partijcongres moet aannemen. Gorbatsjov zonderde zich een paar dagen af in het zuiden om zijn toespraak voor te bereiden, en onmiddellijk dook het gerucht op dat hij wilde aftreden als partijleider. Grote actiegroepen als Memorial, de Kiezersvereniging, de Interregionale Parlementaire Groep en de diverse Moskouse Volksfronten maken zich op om op zondag een grote anti-fascistische manifestatie te houden die moet uitgroeien tot een waarschuwing aan de conservatieve deelnemers van het plenum en een steunbetuiging aan Gorbatsjov en de perestrojka. De messen worden geslepen en stoelpoten her en der al doorgezaagd.’Hard spreidt januari zijn bed.’ Met deze variatie op een Russisch spreekwoord tekende politiek commentator Aleksandr Drozdov deze week in de Komsomolskaja Pravda de sfeer van het begin van 1990: ‘instabiliteit, ongerustheid, angst’. Wat gaat er met de Sovjet-Unie gebeuren, na het ‘ineenstorten van dat uniforme verstarde systeem op het Europese continent’ en de ‘omvorming van de politieke macht in de Oosteuropese landen tot de klassieke sociaal-democratie’, vraagt Drozdov zich af. Al draagt de Sovjet-Unie medeverantwoordelijkheid voor de gebeurtenissen in Oost-Europa, de problemen waarmee deze landen kampen, verbleken bij de crisis waarin het moederland verkeert. ‘Bij hen vallen partijen uit elkaar, maar blijft de nationale eenheid, het staatsbestel bestaan. Maar terwijl wij een vernieuwing van het socialisme hebben afgekondigd, voelen wij voor het eerst de dreiging van een uiteenvallen van de Sovjet-Unie.’
Laura Starink, NRC Handelsblad, 2 februari 1990 

Gorbatsjov, leider van de communistische partij en president van de Sovjet-Unie, laveerde tussen beide partijen, maar bevond zich na het mislukken van het 500 dagen plan in het kamp van de hardliners. Boris Jeltsin had daarentegen -aanvankelijk zonder organisatie, geld en media- met thema’s als democratisering, marktintroductie en een liberaal russisch nationalisme34Vlak na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie zag Martin Malia in de nationalistische lijn die Jeltsin volgde geen gevaar. Maar terecht noemde hij de Oekraïne als gebied waar problemen zouden kunnen ontstaan. In this potentially perilous situation, the breakup of the Union has been eased by the basic moderation of present-day Russian nationalism, though this fact has hardly received adequate notice in the Western media.
…..
Nor is this return to traditional roots politically dangerous. Yel’tsin, far from being the “Great Russian chauvinist” that some allege, clearly has no intention of trying to dismember Kazakhstan; and even in the far more vital case of Ukraine, his policy has been essentially one of accommodation to the irresistible reality of independence. Yet, eventually, some adjustment of the former Union’s crazy-quilt borders will probably become necessary; but negotiation and plebiscite are, in the present Russian mood, a much more likely means of attempting this than the resort to arms. Still, once again the resolution of a major post-Soviet problem lies essentially in the future. een politieke positie opgebouwd die er uiteindelijk toe leidde dat hij op 12 juni 1991 werd gekozen tot president van de Russische republiek die zich al op 12 juni 1990 soeverein had verklaard. De Sovjet-Unie, waarvan Gorbatsjov president was, dreigde met het vertrek van de veruit grootste republiek een lege huls te worden35Jeltsin over deze stap om uit de Sovjet-Unie te treden: “Gorbachev represented the Union, the empire, the old power, and I represented Russia, an independent republic, a new and as yet nonexistent country. . . . Even the very word Soviet was no longer possible to pronounce. . . . The Soviet Union could not exist without the image of the empire. The image of the empire could not exist without the image of force. The USSR ended the moment the first hammer pounded the Berlin Wall.”
Anders Aslund, Russia’s capitalist revolution, blz. 82.

Om het initiatief weer naar zich toe te trekken, lanceerde Gorbatsjov april 1991 het plan om met de overgebleven Sovjetrepublieken36De republieken die door de Sovjet-Unie waren in de Tweede Wereldoorlog waren geannexeerd, hadden zich toen al onafhankelijk verklaard: de baltische staten, Moldavië en West-Oekraïne. Georgië, Armenië en Azerbeidjan volgden hun voorbeeld snel. een nieuwe Unie van Soevereine Staten op te richten. Na veel overleg tussen de republieken werd in augustus 1991 de laatste versie van het verdrag gepubliceerd waarna de ondertekening zou plaatsvinden op 20 augustus 1991. De hardliners voelden zich door Gorbatsjov verraden en probeerden met een staatsgreep op 19 augustus 1991 het tij alsnog te keren. De machtsgreep mislukte -Gorbatsjov schaarde zich niet achter hen en zij schrokken terug voor bloedig machtsvertoon-, maar ook het verdrag kwam er niet. Toen in december 1991 de Oekraïne zich in een refendum uitsprak vóór onafhankelijkheid, was dat voor Jeltsin het teken dat het einde van Sovjet imperium gekomen was. Onder zijn leiding zou Rusland ook niet in haar voetsporen treden, maar zich richten op interne ontwikkeling. In een geheim overleg met de leiders van de Oekraïne en Wit-Rusland greep Boris Jeltsin zijn kans om Gorbatsjov buiten spel te zetten en gezamenlijk besloten zij tot de oprichting van de Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS). Overigens waren de afzonderlijke republieken in 1990 al gestopt met het betalen van hun bijdrages aan de schatkist van de Sovjet-Unie en begonnen de 16 afzonderlijke “centrale banken” roebels uit te geven. De schatkist was leeg en de inflatie hoog. Jeltsin weet op 11 december de generale staf van het Rode Leger over te halen zich bij Rusland aan te sluiten. Op 25 december 1991 valt definitief het doek over de Sovjet-Unie.