1. Jaren om nooit te vergeten: 1939 en 1999
  2. Jaren om nooit te vergeten: 1939
  3. Jaren om nooit te vergeten: 1999. Ineenstorting van de Sowjet-Unie en Gorbatsjovs hervormingen
  4. Jaren om nooit te vergeten: 1999. De Russische Federatie onder Jeltsin
  5. Jaren om nooit te vergeten: 2022. Slaapwandelaars.

In de nacht van 23 op 24 februari 2022 is Rusland een oorlog begonnen tegen Oekraïne. Voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog wordt in Europa een poging gedaan om met militair geweld een soevereine staat te onderwerpen.1 Het Kremlin was niet blij met de groeiende belangstelling in Oekraïne voor Europa, die in 2002 onder aanvoering van Viktor Joesjtsjenko momentum had gekregen. Zijn gooi naar het presidentschap werd Joesjtsjenko in 2004 bijna noodlottig; een poging hem te vergiftigen met dioxine mislukte. Na de Maidan-revolutie van 2014, die leidde tot de vlucht van de pro-Russische president Viktor Janoekovytsj, werd de opstelling van de Russen aanmerkelijk agressiever; de Krim werd in 2014 geannexeerd en kort daarop begon in de Donbas een afscheidingsoorlog.

Toch blijft het ongeloof waarmee velen hebben gereageerd op de door Rusland ontketende oorlog even zorgwekkend als de Russische agressie zelf. Vanaf het moment dat Poetin op het wereldtoneel verscheen is het optreden van het Kremlin begeleid door militair geweld, desinformatie en moordaanslagen. Terug naar waar het begon: Tsjetsenië 1999 en hoe “oplaaiende onrust” werd gecreëerd.

De machtsoverdracht van Jeltsin

Op 9 augustus 1999 zal premier Sergej Stepasjin verbaasd hebben opgekeken toen hij na slechts drie maanden alweer uit zijn functie werd gezet. Zijn opvolger was Vladimir Poetin; in binnen- en buitenland volstrekt onbekend. Hij was directeur van de geheime dienst FSB en Stepasjins voorganger, Jevgeni Primakov, had een grote hekel aan hem. Jeltsin en de Familie -waarin oligarch Berezovsky een hoofdrol speelde- waren tot de conclusie gekomen dat hun belangen met Poetin beter waren gediend; dus eerst als premier en daarna als president van Rusland. Het plan “Poetin” schijnt uit de koker van Gleb Pavlovskii -Jeltsins spindoctor- te zijn gekomen; het idee van een nieuwe politieke partij “Eenheid” van mediamagnaat Berezovsky. Het belangrijkste motief: een “veilige” machtsoverdracht, zodat Jeltsin en de Familie niet ter verantwoording zouden worden geroepen. De kans op een dergelijke machtswisseling werd na de schandalen die aan het licht waren gekomen met de dag kleiner. Primakov had namelijk na zijn ontslag als permier in de lente van 1999 een politieke partij Heel Rusland opgericht. Daarna was er een samenwerking tot stand gekokmen met de Vaderlandpartij van Loezjkov, de populaire burgermeester van Moskou. Een overwinning van deze partijencombinatie bij de verkiezingen van december 1999 voor de Doema en bij de presidentsverkiezingen in juni 2000, was voor de Familie geen prettig vooruitzicht.

Bommen in Moskou

Oplaaiende onrust in de Kaukasische deelrepublieken was een beproefde methode om het tij te keren en Berezovsky zou actief betrokken zijn bij de financiering van de Tsjetsjeense seperatisten met het oog op de komende verkiezingen voor de Doema en het presidentschap. 2 Zou het toeval zijn dat begin augustus Tsjetsjeense strijders onder leiding van Basajev Dagastan (onderdeel van de Russische Federatie) infiltreerden en de onafhankelijkheid uitriepen? En dat kort daarna, in de eerste helft van september 1999 op 5 plaatsen bomaanslagen worden gepleegd waarbij bijna 400 mensen omkwamen? De eerste bom ging af bij woningen van militairen in Buikansk in Dagestan, maar de andere aanslagen vonden plaats in flats in Russische steden: Moskou en Volgodonsk. Dat de aanslagen officieel werden toegeschreven aan Tsjetsjeense strijders?
Dat gebeurde ook toen op 23 september 1999 zakken met explosief materiaal werden ontdekt in een flatgebouw in Ryazan. Volgens officiëel commentaar was een terroristische aanslag door oplettende burgers voorkomen. De reactie van Poetin kwam nog dezelfde dag; hij gaf opdracht om Grozny, de hoofdstad van Tsjetsjenië, te bombarderen. De tweede Tsjetsjeense oorlog was begonnen.3

Maar er rees snel twijfel over de officiële weergave van de gebeurtenissen en na twee dagen kwam er een opmerkelijke wending. Het hoofd van de FSB Patroesjev vertelde op 24 september dat de vermeende terroristische aanslag in werkelijkheid een “oefening” was van de geheime dienst FSB en dat de regionale analyse van het materiaal in de zakken -explosieven- niet correct was. Maar hoe zat het dan met die andere aanslagen? Er zijn verdachten opgepakt en er is een rechtszaak gekomen. Na afloop stelde Anna Politkovskaya in 2003 vast dat de hoofdvraag onbeantwoord was gebleven. The investigation hasn’t answered the main question: Who ordered the apartment blasts in Moscow? … The accusations raised by some politicians that the FSB may have been behind the explosions have never been seriously considered by this investigation and have never been investigated at all. And it is quite clear that it will never happen.4

Een gedetailleerde reconstructie van de gebeurtenissen is te vinden in het boek Blowing up Russia van Litvinenko en Felshtinsky en Putin’s Wars. The Rise of Russia’s New Imperialism van M. van Herpen. Sla ook het boek van John Dunlop, The Moscow Bombings of September 1999, er eens op na. Zijn conclusie tekent hij op uit de mond van Andrei Piontkovsky: Stepashin, Putin and Berezovskii discussed with the international terrorist Basaev a plan for a campaign by the latter into Dagestan. That plan was carried out and, as a result, there perished hundreds of Russian soldiers and hundreds of peaceful Dagestanis and a bloodbath was unleashed in which tens of thousands of people have perished… This was a crime no less large-scale and repugnant than the bombings of the apartment houses which followed after [in September 1999], no matter who committed them.

Moord en misleiding als staatsaangelegenheid

Met Litvinenko, Berezovsky en Politkovskaya is het niet goed afgelopen. De oligarch viel in ongenade, vluchtte naar het Verenigd Koninkrijk en heeft zichzelf, een gebroken man die zich erg schuldig voelde, in 2013 verhangen -of is misschien gewurgd. Litvinenko, de voormalig geheim agent die uit de school klapte, is in Engeland vergiftigd met polonium. De kritische journalist Politkovskaya is in 2006 voor haar woning vermoord. Aan het vermoorden van “tegenstanders” is geen eind meer gekomen. We noemen Sergej Magnitski en Boris Nemtsov, maar helaas is de lijst veel en veel langer. De vrije media zijn langzaam gewurgd, nationale (Memorial) en internationale organisaties voor mensenrechten zijn verboden en een groep silikovi rond Poetin verrijkt zich ongebreideld. Buurlanden hebben sinds de Russische inval in Georgië te maken met de agressieve invulling van een droom om een Russisch Rijk in oude glorie te herstellen. De inname van de Krim en de komst van Russische seperatisten naar Oost-Oekraïne moeten gezien worden als eerste stappen in die richting. En als daarbij -laten we aannemen per ongeluk- een vliegtuig met bijna 300 burgers boven de Donbas uit de lucht wordt geschoten, wordt er alles aan gedaan om verantwoordelijkheid te ontlopen en de rechtsgang te blokkeren. En herinner je je nog de -met geld gekochte- winterspelen in Sochi in 2014? Het door en door corrupte prestigeproject van Poetin? Van de vermeende glans bleef weinig over toen werd onthuld dat een door de staat gerund dopingprogramma voor veel medailles en faam in het buitenland hadden moeten zorgen. De leider Rodchenkov vluchtte naar de VS; twee van zijn collega’s zijn kort na elkaar plotseling overleden.

Hybride oorlog: ondermijning en tweespalt

De Koude Oorlog leek met de ineenstorting van de Sovjet-Unie beëindigd en het oude vijandbeeld smolt als sneeuw voor de zon. Dat bood de nieuwe machthebbers in het Kremlin ongekende mogelijkheden de open Westerse samenlevingen met een gestaag groeiende stroom desinformatie te ontregelen. Via Russia Today (RT) en Sputnik werd en wordt, naast de trollenlegers die actief zijn op sociale media, meer of minder subtiel, tweespalt gezaaid, achterdocht aangewakkerd en de autocratische kijk van de Russen op conflicten verspreid. Ook worden leden van illiberale, ultrarechtse, nationalistische en diep conservatieve bewegingen gefêteerd (Wilders in de Doema5) en wordt hun beweging financieel gesteund (Front National in Frankrijk) 6. Wat niemand voor mogelijk had gehouden gebeurde in 2015: heimelijk Russische inmenging in de Amerikaanse verkiezingen ten gunste van presidentskandidaat Donald Trump. Trumps ongegronde verwerping van de verkiezingsuitslag in 2020 en de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021 laten zien dat de rot, die de Amerikaanse politiek al veel langer teistert, systeembedreigende proporties heeft aangenomen.

Ongestoord dromen

Europa werd niet wakker; het slaapwandelde op de wolken van “soft power” over het wereldtoneel. Het ontwaakte pas toen de nachtmerrie van de Russische oorlog tegen de Oekraïne zich aandiende. Tot dan toe stelde Europa zich tevreden met afkeurende woorden, vaardigde tandeloze sancties uit, en riep diplomaten op het matje. Het verschool zich graag achter Amerika’s militaire macht en stelde economische belangen consequent voorop. Maar met Trump als president bleek de Verenigde Staten niet meer de betrouwbare partner waarop men altijd had gerekend. Europa was bezorgd, maar kwam nauwelijks in beweging. Ook bleek de groeiende afhankelijkheid van energie uit Rusland de Europese beleidsmakers niet te deren. Gerhard Schröder, oud-bondskanselier en volgens hemzelf bevriend met Poetin, was nauw betrokken bij de lobby voor de aanleg van de Nordstream 2 en sprak tijden de crisis op de Krim sussende woorden. De Europese afhankelijk van Russische energie is echter een zorgvuldig opgebouwde positie en pas na de overval op de Oekraïne is het bij de Duitse beleidsmakers doorgedrongen dat ze al die tijd in een door henzelf gedroomde werkelijkheid leefden.

Democratische dreiging?

Tot slot: waarom belicht Poetin de relatie met Europa steeds vanuit het gevaar van een uitbreiding van de Europese Unie en de Nato? Waarom blijft hij erop hameren dat Stalins machtsgreep richting Europa op de conferentie van Jalta -de invloedssfeer achter het IJzeren Gordijn- na de ineenstorting van de Sovjet Unie nog steeds internationaal erkend moet worden? Omdat hij heel goed weet dat Rusland onder het bewind van Jeltsin al afscheid heeft genomen van de moderne rechtstaat en van de politieke ordening die is gegrondvest op het onderscheid regering/oppositie. Met andere woorden: Rusland is een andere weg ingeslagen en probeert hoogstens de schijn van het tegendeel op te houden.7 Was dat niet gebeurd dan zou Rusland nu misschien een gewaardeerd lid zijn van de groep democratische rechtsstaten die niets van elkaar te vrezen hebben. Daarom moeten we nu al verder kijken en nadenken over de gewenste relatie met China en over de manier waarop de groeiende invloed van beide dictatoriale regimes in Afrika kan worden gepareerd.

Verder lezen:
Dunlop, John B. The Moscow Bombings of September 1999, editie uit 2014
Alexander Litvinenko. Blowing up Russia, 2007/2013
Catherine Belton, Putin’s people, How the KGB Took Back Russia and Then Took on the West, 2020
Karen Dawisha, Putin’s Kleptocracy: Who Owns Russia?, 2014

Zie ook: De aanleiding van de serie: Jaren om nooit te vergeten: 1939 en 1999
Deel 1. Jaren om nooit te vergeten: 1939 en deel 2. Jaren om nooit te vergeten:1999. Ineenstorting van de Sovjet-Unie.