Het is mei 2015 en Russen willen de Dag van de Overwinning vieren, in Berlijn notabene. Veel vlaggen, veel nationalisme, veel Poetin. Ineens is daar de dan de vraag: wat geeft meer reden tot een feestelijke herdenking: de ondergang van nationaal-socialistisch Duitsland of de overwinning van het Rode Leger op de Duitse strijdkrachten.
Vaak wordt vergeten dat aan die overwinning een samenwerking vooraf ging die het verloop van de eerste twee jaar van de Tweede Wereldoorlog heeft bepaald. De dictatoriale kemphanen Hitler en Stalin waren van mening dat, ondanks de onverenigbaarheid van hun eigen totalitaire systemen en de openlijk vijandige houding wederzijds1, heimelijke coöperatie ieders imperiale honger het beste diende. De aanval die de Duitse troepen op 22 juni 1941 openden op de Sovjet-Unie maakte korte metten met deze strategie. Operatie Barbarossa kwam -ondanks waarschuwingen- voor Stalin en Molotov toch nog onverwacht. Molotov schijnt zich te hebben afgevraagd: “hebben we dit verdiend?” Hij zou het hebben kunnen weten, want hij was een van de weinigen die op de hoogte was van alle details van de eerder gesloten overeenkomsten.
Het Molotov-Ribbentroppact en de vernietiging van Polen
Het begon allemaal op woensdag 23 augustus 1939 toen Duitsland en de Sovjet-Unie in Moskou een niet-aanvalsverdrag ondertekenden. Dit Molotov-Ribbentroppact, zo bleek later2, was aangevuld met geheime protocollen waarin was vastgelegd hoe Oost Europa zou worden verdeeld in een Duitse en een Russische invloedssfeer. Het eerste slachtoffer van deze geheime samenwerking was Polen.
Zes dagen na ondertekening van het niet-aanvalsverdrag viel Duitsland Polen binnen. Zeventien dagen na de Duitse invasie bezette Rusland het oostelijke deel van Polen. De beide legers ontmoetten elkaar in Brest-Litovsk en hielden daar een gezamenlijke parade. Op bevel van Stalin werden in de periode tot medio 1940 25000 poolse officieren, politiemannen en burgers vermoord. Deze moordpartij is de geschiedenis ingegaan onder de naam van het plaatsje waar één van de moordpartijen plaatsvond: Katyn. Ook werd door de Sovjet autoriteiten een begin gemaakt met de etnische zuivering van het oosten van Polen.
In de geheime protocollen bij de overeenkomst van 23 augustus was ook overeengekomen dat de invloessfeer van de Sovjet-Unie reikte tot Estland, Letland en Finland en dat Litouwen binnen de Duitse sfeer viel.
Estland en het opgedrongen verdrag
Als eind september 1939 von Ribbentrop voor overleg opnieuw naar Moskou gaat, heeft de Sovjet-Unie de druk op Estland al flink opgevoerd. Omdat op 17 september de poolse onderzeeër Orzeł uit de haven van Tallinn was ontsnapt en de Sovjet Unie dit beschouwde als een “provocatie”, waren troepen van het Rode Leger samengetrokken bij de grens met Estland, patrouilleerden Sovjet schepen in haar territoriale wateren en schendden russische militaire vliegtuigen het Estlandse luchtruim.
Ondanks de opgelopen spanningen ging Karl Selter3 op 24 september 1939 naar Moskou om een nieuw handelsverdrag met de Sovjet-Unie te tekenen. Maar tijdens het overleg bleek dat de Sovjet-Unie het eigenlijk alleen maar wilde hebben over de “toegenomen onzekerheid” en de wenselijkheid van een overeenkomst over wederzijdse steun. Want Estland, zo stelde Molotov, was niet in staat om in deze woelige tijden de orde -onder andere in de Baltische Zee- te handhaven. Selter verzette zich tegen deze voorstelling van zaken en probeerde Molotov van het tegendeel te overtuigen. Molotov verzekerde zijn gesprekspartner dat de Estlanders niet bang hoefden te zijn dat de Sovjet-Unie de hen het communisme wilde opdringen. Estland zou een onafhankelijke staat blijven met haar eigen parlement en bestuur en met een zelfstandig leger; het zou ook haar buitenlandse politiek zelf kunnen bepalen. Selter bleef zich echter verzetten tegen een wederzijdse steunovereenkomst; op dat moment maakte Molotov onomwonden duidelijk welke speelruimte hij voor Selter en de Estlanders zag: “The Soviet Union is now a great power whose interests need to be taken into consideration. If you do not want to conclude a mutual assistance pact with us, then we will have to guarantee our security in other ways, perhaps more drastic, perhaps more complicated. I ask you: do not compel us to use force against Estonia.4 Kort nadat Selter het Kremlin had verlaten werd hij uitgenodigd voor een middernachtelijk overleg. Daarbij werd hem een kant en klare overeenkomst voorgelegd en leek de ruimte voor discussie niet meer erg groot.
Terug in Tallinn overlegt Selter op 26 september met de andere leden van het kabinet over het voorstel en de intimiderende houding van de Sovjet Unie. Via diplomatieke kanalen wordt Duitsland gepolst, maar daar kregen de Esten -achteraf bezien niet verrassend- geen gehoor. Men zag geen andere weg dan verder gaan met onderhandelen, zeker toen president Päts de vrees uitte dat confrontatie met de Sovjets het einde van Estland en haar bevolking zou kunnen betekenen.
Selter keerde op 27 september terug naar Moskou voor verder overleg. Omdat volgens Molotiv het russische koopvaardijschip Metallist voor de kust van Estland door een onderzeeër (suggestie: de ontsnapte Orzel) tot zinken was gebracht, zag de Sovjet Unie zich gedwongen de overeenkomst verder aan te scherpen; de veiligheid van de Sovjet-Unie was tenslotte in het geding. Selter stribbelde nog flink tegen en Molotov belde Stalin en vroeg hem zich bij de gesprekken te voegen. Na de uitwisseling van wat vriendelijkheden en een geringe afzwakking van de eisen kwam hij snel tot zaken: “What is there to argue about? Our proposal stands and that must be understood.”5 Het voorstel was dat onder meer 25000 soldaten van het Rode Leger de Esten gingen helpen bij het “handhaven van de orde”. Zij zouden worden gestationeerd op bases in de buurt van havens en vliegvelden.
De Estlandse delegatie kreeg na telefonisch overleg op de avond van 27 september toestemming de onvermijdelijke overeenkomst te sluiten, maar met de opdracht de Sovjeteisen waar mogelijk af te zwakken. De dag daarop werden de gesprekken afgerond. Von Ribbentrop bevond zich toen in een andere vleugel van het Kremlin en voerde gesprekken met de Sovjets over nieuw te trekken grenzen nu Polen van de landkaart was verdwenen en hoe de Duitse en Russische invloedssferen nader moesten worden ingevuld.
Middernacht 28 september werd de overeenkomst voor wederzijdse steun tussen Estland en de Sovjet-Unie uiteindelijk ondertekent. Hoewel het verdrag beide partijen verplichtte elkaars onafhankelijkheid te respecteren, was het na het zetten van de handtekeningen natuurlijk gedaan met de onafhankelijkheid van de staat Estland.
Vroeg in de ochtend van 29 september tekenden Duitsland en de Sovjet-Unie het Duits-Sovjet grens- en vriendschapsverdrag waarin de opdeling van Polen werd bestendigd en in geheime protocollen de claim van de Sovjet Unie op Bessarabia -deel van Moldavie dat toen deel uitmaakte van Roemenië- werd erkend. Duitsland ruilt in deze overeenkomst haar claim op (grote delen van) Litouwen in voor gebieden in het centrum van het voormalige Polen.
Een week na het verdrag met Estland waren de Letten aan de beurt. En kort daarna klopten de Sovjets op de deur van Litouwen. Ook zij tekenden overeenkomsten tot werderzijdse hulp waarbij een groot aantal militairen van het Rode Leger in beide landen werd gestationeerd. Op papier waren de Baltische staten nog onafhankelijk en zou hun soevereiniteit gerespecteerd worden. In de praktijk waren zij marionetten van de Sovjet-Unie geworden.
De winteroorlog met Finland
Op 30 November 1939 valt de Sovjet-Unie Finland binnen. De Finnen hadden geweigerd om grondgebied af te staan nabij Leningrad dat slechts 20 kilometer verwijderd was van de grens met Finland. Afgaande op de getalsmatige verhoudingen was een snelle overwinning op de Finnen te verwachten. De Finnen boden echter taai verzet. Na extra inspanningen van de Sovjets moesten de Finnen toch in het Rode Leger hun meerdere erkennen. Op 12 maart 1940 werd in Moskou een vredesverdrag getekend waarbij Finland uiteindelijk meer territorium moest afstand dan wat in najaar 1939 was geeist. Finland raakte niet alleen het nodige land, maar ook een belangrijk economisch centrum kwijt.
Annexatie van de Baltische staten
De feitelijke annexatie van de Baltische staten begon op 14 juni 1940, de dag waarop voor het eerst Wehrmachttroepen door Parijs marcheerden. Op die dag stelde Molotov de Litouwers een ultimatum om twee kabinetsleden die hem niet bevielen te arresteren en een nieuw kabinet te vormen. Letland en Estland kregen op 15 juni vergelijkbare ultimata en op 16 juni 1940 reden Sovjets tanks Riga binnen. Op 22 juni kwam Frankrijk onder maarschalk Petain een wapenstilstand met Duitsland overeen waarbij Noord en West Frankrijk bezette gebieden bleven waarvoor de Franse regering in Vichy overigens wel de kosten moest betalen. Terwijl de wereld met angst en beven keek naar de successen die de Wehrmacht met de Blitzkrieg behaalde in Noord-West Europa, werden de Baltische staten aan de oostelijke rand van het wereldtoneel bijna onopgemerkt gedwongen hun onafhankelijkheid op te geven. Molotov feliciteerde op 18 juni de duitse ambassadeur Friedrich-Werner von der Schulenburg met de “successen die Duitse strijdkrachten in Frankrijk hebben behaald“. De Sovjetsuccessen leidden in de Baltische staten tot zuiveringen, executies en uiteindelijk de deportatie van zeker 25000 mensen.
Annexatie van Bessarabië en Bokovina
In de loop van 1940 werd de samenwerking tussen Duitsland en de Sovjet-Unie stroever en namen de irritaties over en weer toe. Niettemin ging Stalin zomer 1940 over tot een gebiedsuitbreiding richting Balkan, waar -met de Zwarte Zee regio inclusief de Bosporus en Dardanellen- sinds begin 19de eeuw grote Russische belangstelling voor bestond. Hij liet Bessarabië bezetten, dat voor het eerst in 1806 in Russische handen was gekomen tijdens de oorlog met de Ottomanen. Bovendien werd Bukovina ingelijfd -een gebied dat de Habsburgers in 1775 hadden buitgemaakt. De laatste regio was overigens niet opgenomen in de geheime afspraken van het Molotov-Ribbentroppact.
Beide gebieden waren op het moment van de bezetting onderdeel van Romenië dat werd gedwongen ze af te staan.
Samenwerking met de As
Generaal Antonescu heeft in een persgesprek verklaard, dat Roemenië, wat zijn buitenlandsche politiek betreft, met de As zal samenwerken, omdat de politieke en economische belangen van Roemenië met die van de As-mogendheden samengaan. De veiligheid van Roemenië vereischt zich niet van Italië en Duitschland af te zonderen, en omdat Roemenië niet tot de Engelsch-Fransche economische ruimte toetreedt.
In Bulgaarsche politieke kringen wordt — naar Stefani uit Sofia meldt — gunstige commentaar geleverd op de nieuwe richting der binnen- en buitenlandsche politiek van Roemenië. Het door de regeering van Boekarest genomen besluit om de verplichtingen, welke voor Roemenië uit de Balkan-entente voortspruiten, vervallen te beschouwen, wordt als een volkomen logischer» maatregel beschouwd, welke strookt met de nieuwe situatie in Europa.De Telegraaf, 1 oktober 1940
Hoewel de Duitsers de Roemenen adviseerden het gebiedsverlies te accepteren, lieten ze in Moskou langs diplomatieke kanalen protest horen. Want Duitsland vond dat de Sovjets eigenlijk te dicht bij de Roemeense olievelden kwamen die voor haar oorlogsvoering onmisbaar waren. In Roemenië, dat tot dan toe neutraal is gebleven, greep generaal Ion Antonescu op 4 september 1940 de macht en zocht aansluiting bij de fascistische machthebbers Hitler en Mussolini.
Britse toenadering
Britsche voorstellen aan Moskou?
Sluiten van een non-agressiepact en deelneming van Sovjet-Unie aan de vredesbesprekingen.London, 15 nov. (A.N.P.) Naar verluidt, zou Engeland kort voor de reis van Molotov naar Berlijn aan de Sovjet-regeering te verstaan hebben gegeven, dat het beried is een Engelsch-Russisch non-agressiepact te sluiten, aldus “United Press”.
Voorts zou Engeland hebben voorgesteld, dat het ten eerste niet aan een oolog tegen Rusland zou deelnemen, ten tweede niets heeft tegen deelneming van Sovjet-Rusland aan de regeling van den vrede en ten derde zich bereid verklaart de inlijving der Oostzeestaten bij de Sovjet-Unie de facto te erkennen.Algemeen Handelsblad, 16 november 1940
Ondertussen probeerden de Britten iets te doen aan hun benarde positie -de slag om Engeland tussen de RAF en de Luftwaffe was in volle gang- en zochten steun bij de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Zij stuurden sir Stafford Cripps naar Moskou om de mogelijkheden aldaar te verkennen. De Sovjets reageerden koeltjes en leken meer heil te zien in een continuering van de samenwerking met Duitsland.
Op 22 oktober 1940, na gesprekken met Molotov en zijn eigen regeringsleiders, komt Cripps met een voorstel waarin Engeland onder meer zich bereid toonde de soevereiniteit van de Sovjet-Unie over alle sinds 1939 geannexeerde gebieden te erkennen. De voorstellen lekten echter uit en veroozaakten een golf van verontwaardiging. De bron van het lek bleek de ambassade van de Sovjet-Unie in London; de Sovjets wilden langs deze weg Duitsland er fijntjes aan herinneren dat er meer gegadigden voor samenwerking waren.
Het einde van de samenwerking
Het is 12 november 1940 als Molotov met de trein aankomt in Berlijn. Doel van de reis was helder te krijgen welke strategie Duitsland volgde, hoe het verdrag van 1939 kon worden aangepast of uitgebreid en of een toetreding van de Sovjet-Unie tot het Driemogendheden Pact, dat op 27 september 1940 tussen Duitsland, Italië en Japan was gesloten, tot de mogelijkheden behoorde. Duitsland vond overigens dat het economisch voordeel van de overeenkomst uit 1939 tegenviel en was anderzijds niet erg ingenomen over het feit dat Stalin inmiddels meer dan de afgesproken gebieden had ingenomen.
Tijdens de gesprekken bleken beide grootmachten het eens over het naderende einde van Engeland en de Britse overheersing over de halve wereld en schetsten Hitler en Ribbentrop toekomstvisies over Lebensraum, expansie in Centraal Afrika en gegarandeerde toevoer van essentiele grondstoffen. De suggestie dat de Sovjet-Unie ook eens zuidwaards zou moeten kijken -bedoeld werd richting Perzische Golf en India- werd vriendelijk aangehoord. Dit voorstel kwam voort uit Duitse zorgen over de aspiraties van de Sovjets richting Europa en men zag ook voordelen in een conflict tussen de Sovjets en de Britten over India. De Sovjets daarentegen hadden meer oog voor zaken dichter bij huis, zoals Bulgarije en de toegang tot de Zwarte Zee. Molotov stelde Hitler daarom voor, nu Roemenië aansluiting had gezocht bij het bondgenootschap van Duitsland en Italië, of iets soortgelijks niet kon worden geregeld tussen Bulgarije en de Sovjet-Unie. Hitler ontweek een direct antwoord op deze voorstellen. Bovendien zou hij eerst zijn vriend Mussolini over een dergelijk onderwerp moeten raaplegen.
Op 26 november reageerde de Sovjet-Unie formeel op alle voorstellen en gedane suggesties om toe te treden tot de As, zoals de alliantie van Duitsland, Italië en Japan, waar zich inmiddels ook Roemenië bij had aangesloten, werd genoemd. Twee van de voorwaarden die Molotov noemde om toe te treden waren dat Duitsland haar troepen zou terugtrekken uit Finland en dat de Sovjet-Unie met Bulgarije een verdrag van wederzijdse steun zou kunnen sluiten.
Het vertrouwen om langs diplomatieke weg met de Sovjets tot overeenstemming te komen nam nu snel af. Toch blijft Von Ribbentrop zich inspannen voor een nieuwe overeenkomst; volgens hem zou Hitler -met grote bedenkingen over Finland en Bulgarije- de zaak nog niet als verloren beschouwen: “We have already achieved a lot together [with Russia],” Hitler told him. “Perhaps we will be able to bring this about too.6 Maar toen eind oktober 1940 tijdens een reguliere conferentie over scheepvaart op de Donau -waar nu ook een delegatie van de Sovjets bij aanwezig was vanwege haar inname van Bessarabië- duidelijk werd dat Stalin toch vooral geïnteresseerd was in meer invloed richting het westen, sloeg het streven naar een diplomatieke overeenstemming bij de Duitsers om in ergernis over de manier waarop de Sovjets meenden te kunnen profiteren van haar militaire successen. In december 1940 nam Hitler het besluit tot de aanval op de Sovjet-Unie, het begin van het einde.
Naar Jaren om nooit te vergeten: 1999. Ineenstorting van de Sowjet-Unie en Gorbatsjovs hervormingen